मानव मस्तिष्क एउटा असाधारण रूपमा जटिल (complex) संरचना हो, जसले हाम्रा आध्यात्मिक (spiritual), भौतिक (physical) र मानसिक (mental) गतिविधिहरूलाई एकसाथ सञ्चालन गर्दछ। यो केवल एक जैविक यन्त्र (device) मात्र नभएर, चेतना (consciousness) र अनुभवको केन्द्र (center) पनि हो। आधुनिक विज्ञानले यसको जटिल स्नायु सञ्जाल (neural network) र कार्यप्रणाली (functionality) को गहिरो अध्ययन गरिरहेको छ भने, वैदिक दर्शनले यसलाई पञ्चमहाभूत (five great elements) र चेतनाको सूक्ष्म (subtle) सम्बन्धसँग जोडेर हेर्दछ ।

मस्तिष्कबाट निस्कने स्नायुहरू मेरुदण्ड (spinal cord) हुँदै सम्पूर्ण शरीरभरि फैलिएर केन्द्रीय स्नायु प्रणाली (Central Nervous System) को निर्माण गर्दछन्। यो मेरुदण्ड ३३ वटा कशेरुका (vertebrae) हरूको संयोजनबाट बनेको हुन्छ, जसले मस्तिष्कलाई शारीरिक रूपमा तलबाट सुरक्षा (protection) प्रदान गर्दछ। यसको तल्लो भागमा रहेको श्रोणि (pelvis) पाँचवटा फ्युज्ड (fused) हड्डीहरू मिलेर बनेको हुन्छ, भने पुच्छरको हड्डी (coccyx) चारवटा स-साना हड्डीहरूको संयोजन (combination) हो। यो सुदृढ मेरुदण्ड संरचना (structure) ले मस्तिष्कलाई बाह्य आघात (trauma/impact) बाट बचाएर हाम्रो जीवनको सुचारु सञ्चालन (smooth functioning) लाई सम्भव तुल्याउँछ। वैज्ञानिक रूपमा, मेरुदण्डको यस संरचनाले शरीरको सन्तुलन (balance), चाल (movement) र केन्द्रीय स्नायु प्रणालीको सुरक्षामा महत्त्वपूर्ण भूमिका (role) खेल्छ ।

वैदिक अवधारणामा आकाश (space/ether) वा अन्तरिक्ष (cosmos) पञ्चमहाभूतमध्ये सबैभन्दा सूक्ष्म तत्व (element) मानिन्छ। यसले मन, चेतना सहितका सबै अभौतिक (non-material) देखि भौतिक (material) प्रकटीकरणका गुणहरू (qualities) लाई नियन्त्रित गर्दछ। आकाशलाई वैदिक दर्शनमा भगवान् शिव (Lord Shiva) को रूपमा चित्रण गरिन्छ, जसलाई प्रायः "हावामहलका स्वामी" वा "अनन्त चेतनाका प्रतीक" भनिन्छ।

यो अवधारणाले भौतिक र अभौतिक संसारबीचको गहिरो सम्बन्धलाई उजागर (reveals) गर्दछ। आधुनिक विज्ञानले अझै पनि चेतनाको उत्पत्तिको (origin) पूर्ण व्याख्या (explanation) गर्न संघर्ष गरिरहेको बेला, वैदिक दर्शनले यसलाई आकाश तत्व र ब्रह्माण्डीय चेतना (cosmic consciousness) सँग जोडेर हेरेको छ, जुन गहन दार्शनिक (philosophical) र आध्यात्मिक आयाम (spiritual dimension) को खोजी हो।

हाम्रा पुर्खाहरूले मानव संरचनाको गहिरो अध्ययन गरेर त्यसैको आधारमा आजको आधुनिक इन्जिनियरिङ (engineering) लाई समेत चुनौती (challenge) दिने गरी आकाश तत्वको प्रतिनिधित्व गर्ने विशाल र सुन्दर मन्दिरहरू (temples) निर्माण गर्न सके। यी संरचनाहरू कसरी हजारौं वर्षसम्म भूकम्प, आँधीबेहरी र गुरुत्वाकर्षणको बलका बाबजुद पनि अटल (unwavering/stable) रहन सके भन्ने विषयमा वर्तमान विज्ञान आफैँ हजारौं अनुसन्धान (research) मा व्यस्त छ।

पुर्खाहरूले प्रत्यक्ष अवलोकन (observation) र तर्क (logic) को सहारामा ३३ वटा कशेरुकाको शरीरको सन्तुलन र सुरक्षा गर्न सक्ने गहिरो बुझाइ (understanding) विकसित गरेका थिए। यसै ज्ञानका आधारमा उनीहरूले भूकम्प, हावाहुरी र गुरुत्वाकर्षण जस्ता प्राकृतिक शक्तिहरू (natural forces) को बाबजुद पनि सन्तुलित विशाल स्तम्भहरू (pillars/structures) निर्माण गर्न सफल भए। उदाहरणका लागि, नेपालका पुराना मन्दिरहरू र भारतका प्राचीन संरचनाहरू यसका ज्वलन्त उदाहरण हुन्, जसको निर्माणमा प्रयोग गरिएको ज्ञान आज पनि आधुनिक इन्जिनियरहरूका लागि आश्चर्य (wonder) को विषय बनेको छ।

दुःखको कुरा, हाम्रो समाजका आफूलाई "थिंकट्यांक (think tank)" र "सचेत बुद्धिजीवी (conscious intellectuals)" घोषणा गर्ने कतिपय व्यक्तिहरूका लागि यो विशाल र वैज्ञानिक ज्ञान "माइथोलोजी" (mythology) वा रुढीवादी पौराणिक कथा (traditional mythological tale) बन्न पुग्यो। उनीहरूका लागि कसैले अंग्रेजी भाषामा "काठ पानीमा तैरिएको" जस्तो वेदमा उल्लेख रहेको र सामान्य विज्ञानको सिद्धान्तमा अटाएको भनिएको कुरा चाहिँ "विशाल वैज्ञानिक" हुन्छ।

यो सोचको दरिद्रता (poverty of thought) र आफ्ना पुर्खाको ज्ञानलाई अवमूल्यन (undermining/devaluing) गर्ने प्रवृत्ति हिजो चिन्ताजनक थियो। तर, अहिले ए.आई. (कृत्रिम बुद्धिमत्ता - Artificial Intelligence) को विकासले गर्दा मानवले हरेक प्रश्नको उत्तर सहजै प्राप्त गर्ने युगमा हामी प्रवेश गरिसकेका छौँ। यसले गर्दा मानिसहरूसँग गहिरो सोचका लागि प्रशस्त समय (ample time) उपलब्ध हुने अवस्था आएको छ।

यो समय भनेको विज्ञान र भौतिकताका सबै प्रश्नहरूको उत्तर भेटिएर मानिसको जिज्ञासा आफ्नै अन्तर्मनको यात्रा (journey into the inner self) तर्फ उन्मुख हुने अवस्था हो। निकट भविष्यमा सम्पूर्ण मानव जातिले अनुभव गर्न पाउने यो स्वर्णिम अवसर (golden opportunity) ले हाम्रा पुर्खाले कुन ज्ञानको आधारमा यस्ता भीमकाय संरचनाहरू (structures) बनाउन सके र संसारको शाश्वत सत्य (eternal truth) के हो भन्ने बारेमा मानव चासो उत्पन्न गराउनेछ, र त्यसको उत्तर मिल्ने समय पनि आएको छ।

हाम्रो भाग्य नै भन्नुपर्छ कि उदाउँदो ए.आई. को प्रचुर संज्ञानात्मक (cognitive) क्षमताले मानवका लागि उच्च ज्ञान (higher knowledge), आत्मज्ञान (self-realization) र आध्यात्मिक विकास (spiritual development) को समय बन्ने भएको छ। यसले हाम्रो समाजमा रहेको मानवताको जग (foundation) लाई नयाँ उचाइमा पुर्याउनेछ।

यसरी, आजसम्म हाम्रो समाजमा देखिँदै आएको "दरिद्र सोच" र "बहुलट्ठपनयुक्त नकारात्मक दाबी (foolish and negative claims)" का लागि समाजमा प्रभावकारी (effective) हुने कुनै अवसर बाँकी रहने छैन। इतिहासमा आज प्रगतिशील भनी ओकलिने "दरिद्र सोच" र "बहुलट्ठपनयुक्त नकारात्मक दाबी "  केवल एउटा टिप्पणी (note) मा मात्र सीमितहुन पुग्ने छ । 

आजको समय वैदिक ज्ञान र विज्ञानका पक्षपातीहरू (advocates/supporters) ले गम्भीरतापूर्वक ध्यान दिनुपर्ने समय हो। हाम्रो आफ्नै प्राचीन ज्ञानलाई यो मौकामा मिथ्याकरण (falsifying/misrepresenting) नगरी, आधुनिक विज्ञानसँग जोडेर अध्ययन (study) र प्रचारप्रसार (dissemination) गर्नु अपरिहार्य (essential) छ। वैदिक दर्शनले प्रस्तुत गरेका अवधारणा र प्राचीन निर्माण कलाको वैज्ञानिक आधारलाई थप अनुसन्धान गरी प्रमाणित (prove/validate) गर्न सकेमा, हामीले विश्वलाई नयाँ दृष्टिकोण (perspective) र समाधानहरू (solutions) प्रदान गर्न सक्छौँ ।
श्रोत - सामाजिक सञ्जाल