गीतमा रहेको कर्मयोगको सिद्धान्त र आधुनिक विज्ञान 

भाग - २

 तपाईं आज विद्यार्थी हुनु हुन्छ भने तपाइको जीवनमा कर्मयोग कसरी लागू हुन्छ भन्ने कुरा अत्यन्त महत्वपूर्ण रहने छ। एक विद्यार्थीको मुख्य कर्म के हो? अध्ययन गर्नु। तर यो अध्ययन कसरी गर्ने? पहिलो कुरा, तपाईंले पढाइलाई बोझ नठान्नुहोस्। यसलाई आफ्नो कर्तव्य ठान्नुहोस्। जसरी एक सिपाहीको कर्तव्य देशको रक्षा गर्नु हो, त्यसैगरी एक विद्यार्थीको कर्तव्य ज्ञान प्राप्त गर्नु हो। दोस्रो कुरा, तपाईंले केवल अंक प्राप्त गर्ने उद्देश्यले मात्र नपढ्नुहोस्। निष्काम कर्मको सिद्धान्त अनुसार, तपाईंले ज्ञान प्राप्त गर्ने उद्देश्यले पढ्नुहोस्। अंक त आफैं आउनेछ। मलाई एउटा दुखद घटना सदैव याद आउछ। विद्यार्थी कालमा मेरो एक घनिष्ट साथी थियो। उसले सधैं मलाई भन्दथ्यो कि "मैले राम्रो अंक ल्याउनुपर्छ, नत्र बुबाआमाले गाली गर्नेछन्।" दिनभर आफु अर्काको हलो जोतेर परिश्रम गरेर मेरो बा आमाले मलाई पढाएको कुरा हरेक साझ मलाई भन्ने गर्नु हुन्छ । यसरी अत्यन्त धेरै नम्बर ल्याउनु पर्ने चिन्ताले गर्दा उसको मन पढाइमा केन्द्रित हुन सक्दैन थियो। ऊ अत्यन्त विलक्षण प्रतिभाको थियो। तर जाँचमा नम्बरको चिन्ताले उसले सदैव कम अंक ल्याउँथ्यो। पछि उसले कतै बाट कर्मयोगको सिद्धान्त सिकेछ। भन्न थाल्यो मैले अंकको होइन म जे पढ्दै छु त्यसको व्यवहारिक उपयोग गरेर मेरो परिवारको जीवन सहज गर्ने तिर लाग्ने मैले निश्चय गरे। जब उसले त्यसलाई आफ्नो जीवनमा लियो ऊ कहिल्यै दोस्रो भएन। हाल ऊ आज अत्यन्त सफल व्यापारी समेत छ। नेपालको एक ठुलो करदाता समेत हो। कर्मयोगको सिद्धान्तको अनुभूतिले उसलाई अंक सुधार्न सहयोग गर्यो। त्यसमा उसको शान्त मनले सुधारेको नैतिक चरित्र, भौतिक र अध्यात्मिक चरित्र र हालको सफलता सबै जोडिएको मैले देख्ने गर्दछु। तेस्रो कुरा, हरेक विद्यार्थीले आफ्नो अध्ययनलाई सेवाको रूपमा लिनु जरुरि छ। तपाईंले जे ज्ञान प्राप्त गर्दै हुनुहुन्छ, त्यो केवल तपाईंका लागि मात्र होइन। भविष्यमा तपाईंले यो ज्ञान प्रयोग गरेर समाजको सेवा गर्नुहुनेछ। यो सोचले तपाईंको पढाइलाई अर्थपूर्ण बनाउने छ। हाम्रा आमाहरू र बहिनीहरूका लागि कर्मयोग अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। धेरैजसो गृहिणीहरूले सोच्छिन् कि तिनीहरूको काम सानो छ, महत्वपूर्ण छैन। तर यो गलत सोचाइ हो। घरको काम संसारको सबैभन्दा महत्वपूर्ण काम हो। तपाईंले खाना पकाउनुहुन्छ - यसले तपाईंको परिवारलाई स्वस्थ राख्छ। तपाईंले घरको सफाई गर्नुहुन्छ - यसले सबैको मन प्रसन्न राख्छ। तपाईंले बच्चाहरूको हेरचाह गर्नुहुन्छ - यसले भविष्यको पुस्तालाई तयार पार्छ ।

यस सन्दर्भमा मलाई मेरो गाउँकी एक आमाको कहानी सुनाउन चाहन्छु । मेरो गाउँकी आमा सधैं सोच्थिन् कि "म त केवल घरको काम गर्छु, मेरो कुनै महत्व छैन।" यो सोचले गर्दा उनी दुःखी रहन्थिन्। एक दिन गाउँमा पटक पटक आउने आचार्य बा ले उनलाई भनेँ, "बहिनी, तपाईंको काम एक डाक्टरको काम जत्तिकै महत्वपूर्ण छ। डाक्टरले बिरामीलाई निको पार्छ, तपाईंले आफ्नो परिवारलाई स्वस्थ राख्नुहुन्छ। बिरामी हुन बाट बचाउनु हुन्छ। भौतिक रुपमा र मानसिक रुपमा समेत। डाक्टरले केही घण्टा काम गर्छ, तपाईंले चौबीसै घण्टा काम गर्नुहुन्छ।"

"तपाईंले खाना पकाउँदा यो नसोच्नुहोस् कि 'मलाई कसैले धन्यवाद दिएन'। तपाईं यो सोच्नुहोस् कि 'मेरो परिवार स्वस्थ रहोस्'। तपाईंले सफाई गर्दा यो नसोच्नुहोस् कि 'मेरो काम कसैले देख्दैन'। तपाईं यो सोच्नुहोस् कि 'मेरो घर स्वर्ग जस्तै सुन्दर होस्'।" जब ती सेती आमाले यसरी काम गर्न थाल्नु भयो, वहाँको मनमा शान्ति आयो। आफ्नो कामलाई पूजाको रूपमा लिन थाल्नु भएको वहाको सोचमा आएको रुपान्तरणले अचम्मको कुरा के भयो भने ३ बर्ष देखि पटक पटक आचार्य बा को सल्लाह अनुरुप ओखती खानुपर्ने भएर थला परेका घरका बा तङ्ग्रिनु मात्र भएन। सक्रिय रहेर गाई भैंसी गोठालो समेत जान सक्ने बन्नु भयो। सेती आमाको जीवनमा निष्काम कर्मको सिद्धान्तले दिएको असर न त सेती आमाले नै बुझिन न घरका बा ले, न त हाम्रो गाउँको समाजले गहिरो गरि अनुभूति गर्न सक्यो  तर यसबाट सबै लाभान्वित रहे ।

व्यापार गर्ने मित्रहरूका लागि कर्मयोग अत्यन्त उपयोगी छ। धेरै व्यापारीहरूले सोच्छन् कि व्यापारमा धर्म र आध्यात्मिकताको ठाउँ छैन । तर यो गलत सोचाइ हो। व्यापारमा कर्मयोगको पहिलो सिद्धान्त हो इमानदारी। तपाईंले आफ्ना ग्राहकहरूलाई राम्रो सामान दिनुहोस्। तपाईंले झुटो बोलेर बेच्ने प्रयास नगर्नुहोस्। यो निष्काम कर्म हो - तपाईं केवल नाफाको लागि मात्र काम नगरेर ग्राहकको कल्याणको लागि पनि काम गर्नुहोस्। दोस्रो सिद्धान्त हो न्यायोचित मूल्य। तपाईंले अत्यधिक नाफा लिने प्रयास नगर्नुहोस्। उचित नाफा लिनुहोस्। यसले तपाईंको व्यापारलाई दिगो बनाउँछ। तेस्रो सिद्धान्त हो कर्मचारीहरूको हेरचाह। तपाईंका कर्मचारीहरू तपाईंको परिवारका सदस्य जस्तै हुन् । तिनीहरूलाई उचित तलब दिनुहोस्, राम्रो व्यवहार गर्नुहोस् ।

हाम्रो गाउँमा एउटा व्यापारी थिए । २४ बर्ष अगाडी , उसले सुरुमा केवल नाफाको बारेमा सोच्यो  उसले मौका मिल्यो कि ग्राहकहरूलाई धोका दिन्थ्यो । भाँडा माझ्न गोर्खाबाट एउटी बच्ची ल्याएको थियो । तिनको परिवारलाई बच्चीको कामको ज्याला समेत कम दिन्थ्यो । सुरुमा त उसको व्यापार राम्रो चल्यो। तर बिस्तारै ग्राहकहरूले उस माथि भरोसा गुमाउन थाले। भाँडा माझ्न गोर्खा बाट आएकी बच्चीले समेत काम छोडेर बाटो लागि। उसको व्यापार घाटामा जान थाल्यो। कर्मयोग बुझेन। गोर्खाको १७ रोपनी पाखो बारी बेचेर व्यापार गरेको उसले सबै लगानी गुमायो। तर ऊ आज पनि आफ्नो असफलतामा आफ्नो श्रीमती र बच्चा हरुको दोष देख्छ। आफ्नो नजिक जो पर्यो उसलाई सदैब किच किच गरि टोक्ने उसको बानीले ऊ हाल लगभग एक्लो बनेको छ। उसलाई उद्धारको खाँचो छ। कर्मयोगको सिद्धान्त बुझाइदिने सामाजिक अभियन्ताको जरुरत आझै पनि उसको जीवनमा खड्किएको छ।  

चिकित्सा क्षेत्रमा काम गर्ने मित्रहरूका लागि कर्मयोग अत्यन्त महत्वपूर्ण छ । डाक्टरको काम केवल रोग निको पार्नु मात्र होइन, बल्कि बिरामीको मन पनि शान्त पार्नु हो । कर्मयोगको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, डाक्टरले आफ्नो कामलाई सेवाको रूपमा लिनुपर्छ । तपाईंले बिरामीलाई केवल पैसा कमाउने साधनको रूपमा नहेर्नुहोस्। तपाईंले उसलाई आफ्नो परिवारको सदस्यको रूपमा हेर्नुहोस्। निष्काम कर्मको सिद्धान्त अनुसार, तपाईंले उपचार गर्दा यो नसोच्नुहोस् कि "मलाई कति पैसा मिल्छ"। तपाईं यो सोच्नुहोस् कि "यो बिरामी निको होस्"। यो मनोवृत्तिले तपाईंको उपचारको गुणस्तर बढाउँछ। मलाई एक डाक्टरको कथा सुनाउन दिनुहोस्। उनको नाम डा. डाक्टर थियो। उनले सुरुमा केवल पैसाको बारेमा सोच्थे। उनले गरिब बिरामीहरूलाई राम्रो उपचार दिँदैनथे। धनी बिरामीहरूलाई मात्र राम्रो हेरचाह गर्थे।

एक दिन एक आफ्नै गाउँकी सानोमा उनलाई सित्तै मकै भट्ट खुवाउने गरिब बुढी आमा उनकहाँ आइन् । उनीसँग पैसा थिएन ।  डा. डाक्टरले उनलाई आफ्नो फि जम्मा नगरेसम्म हेर्न समेत मानेनन्। धेरै फि बुझाउन नसकेकी ति त्यो बुढी आमा डा. डाक्टरले नहेरिदिएर मरिन्। यो घटना वारेमा जब वेलायतमा पुग्दा वेलायतमा रहेका प्रवासी नेपालीले डा.डाक्टर संग सेवा कि मेवाको लागि काम गर्दै हो भनि तेर्स्याएको प्रश्नले उनको मन परिवर्तन गर्यो । उनले कर्मयोगको सिद्धान्त अपनाए। उनले सबै बिरामीहरूलाई समान व्यवहार गर्न थाले। गरिब हो कि धनी, सबैलाई राम्रो उपचार दिन थाले । अचम्मको कुरा के भयो भने उनको प्रसिद्धि बढ्यो। धेरै बिरामीहरू उनकहाँ आउन थाले। उनको आम्दानी पनि बढ्यो। आफैले मकै भट्ट खुवाएर हुर्काएको गाउँले केटोको महँगो फि बुझाउन नसकेको मृत्यु वरण गर्न पुगेको ति आमाको रोएको आत्माको कारण होला जति प्रशिद्धि पाए पनि अन्तिम समयमा ति डाक्टरको मरण अत्यन्त पिडा युक्त बन्यो। उनको पैसा र प्रसिद्धिको बलमा झण्डै कुकुर कै जस्तो मरण अबलम्बन गर्नुपरेको उनको कथाले संचार माध्यमहरुको स्थान पाएन। जे हो त्यो भन्दा फरक रुपमा उनको मृत्यु पोट्रेड गरियो ।

शिक्षा क्षेत्रमा काम गर्ने मित्रहरूका लागि कर्मयोग अत्यन्त उपयोगी छ। शिक्षकको काम केवल पाठ्यक्रम सिकाउनु मात्र होइन, बल्कि विद्यार्थीहरूको चरित्र निर्माण गर्नु पनि हो। कर्मयोगको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, शिक्षकले आफ्नो कामलाई पवित्र कर्तव्यको रूपमा लिनुपर्छ। तपाईंले विद्यार्थीहरूलाई आफ्ना सन्तानको रूपमा हेर्नुहोस्। तिनीहरूको भविष्य तपाईंको हातमा छ। निष्काम कर्मको सिद्धान्त अनुसार, तपाईंले पढाउँदा यो नसोच्नुहोस् कि "मलाई कति तलब मिल्छ"। तपाईं यो सोच्नुहोस् कि "यी बच्चाहरू राम्रो मानिस बनून्"। यो मनोवृत्तिले तपाईंको शिक्षणको गुणस्तर बढाउँछ ।

हाम्रा किसान भाइहरूका लागि कर्मयोग अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। किसानको काम केवल अन्न उत्पादन गर्नु मात्र होइन, बल्कि सम्पूर्ण समाजलाई खुवाउनु हो। कर्मयोगको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, किसानले आफ्नो कामलाई यज्ञको रूपमा लिनुपर्छ। तपाईंले बीउ रोप्दा यो सोच्नुहोस् कि "यो अन्नले मानिसहरूको भोक मेटाओस्"। तपाईंले खेतमा पानी हाल्दा यो सोच्नुहोस् कि "यो पानीले जीवन दिओस्"। निष्काम कर्मको सिद्धान्त अनुसार, तपाईंले खेती गर्दा केवल नाफाको बारेमा मात्र नसोच्नुहोस्। तपाईं यो पनि सोच्नुहोस् कि तपाईंको अन्नले कति मानिसहरूको जीवन बचाउँछ ।

आजको युगमा मानिसहरूमा धेरै समस्याहरू छन् - तनाव, चिन्ता, डिप्रेसन, एक्लोपन। यी सबै समस्याहरूको मूल कारण के हो? कर्मको अभाव। जब मानिसहरूसँग गर्ने काम हुँदैन, तिनीहरूको मन भटकन्छ। तिनीहरू अनावश्यक कुराहरूमा सोच्न थाल्छन्। यसैले तनाव र चिन्ता बढ्छ । कर्मयोगको समाधान सरल छ - आफूलाई व्यस्त राख्नुहोस्, तर सार्थक काममा। केवल समय बिताउने काम नगर्नुहोस् । यस्तो काम गर्नुहोस् जसले तपाईंलाई र अरूलाई फाइदा होस्। उदाहरणका लागि, यदि तपाईं सेवानिवृत्त हुनुभएको छ भने स्वयंसेवी कामहरूमा संलग्न हुनुहोस्। गरिब बच्चाहरूलाई पढाउनुहोस्। बुढापाकाहरूको हेरचाह गर्नुहोस्। यसले तपाईंको जीवनमा अर्थ ल्याउँछ ।

यदि तपाईं युवा हुनुहुन्छ भने आफ्नो करियरलाई केवल पैसा कमाउने साधनको रूपमा नहेर्नुहोस्। यसलाई समाजको सेवा गर्ने माध्यमको रूपमा हेर्नुहोस्। यसले तपाईंको कामप्रति उत्साह बढाउँछ ।

आजको युगमा मानिसहरू धेरै समस्याहरूसँग जुधिरहेका छन्। तनाव, चिन्ता, डिप्रेसन, एक्लोपन - यी सबै समस्याहरूको मूल कारण कर्मयोगको अभाव हो। मानिसहरूले आफ्नो कामलाई केवल पैसा कमाउने साधनको रूपमा हेरिरहेका छन्। तिनीहरूले आफ्नो कामको गहिरो अर्थ बुझिरहेका छैनन्। कर्मयोगले यी सबै समस्याहरूको समाधान दिन्छ। जब हामी आफ्नो कामलाई सेवाको रूपमा लिन्छौं, हाम्रो जीवनमा अर्थ आउँछ। जब हामी निष्काम भावले काम गर्छौं, हाम्रो मनमा शान्ति आउँछ। जब हामी आफ्नो कर्तव्य पालना गर्छौं, हामी सन्तुष्ट हुन्छौं। कर्मयोग केवल व्यक्तिगत विकासको साधन मात्र होइन। यो सामाजिक परिवर्तनको शक्तिशाली माध्यम पनि हो। जब समाजका हरेक सदस्यले आफ्नो कर्तव्य इमानदारीसाथ पालना गर्छन्, सम्पूर्ण समाज सुधार हुन्छ। उदाहरणका लागि, यदि सबै शिक्षकहरूले कर्मयोगको सिद्धान्त अनुसार पढाउन थाले भने शिक्षाको गुणस्तर बढ्छ। यदि सबै डाक्टरहरूले निष्काम भावले सेवा गर्न थाले भने स्वास्थ्य सेवा सुधार हुन्छ। यदि सबै व्यापारीहरूले इमानदारीसाथ व्यापार गर्न थाले भने अर्थतन्त्र बलियो हुन्छ।

आजको डिजिटल युगमा कर्मयोगको सिद्धान्त अझ महत्वपूर्ण भएको छ। टेक्नोलोजीले हाम्रो कामको प्रकृति परिवर्तन गरेको छ, तर कर्मयोगका मूल सिद्धान्तहरू अपरिवर्तित छन्। चाहे तपाईं कम्प्युटरमा काम गर्नुहुन्छ वा खेतमा, चाहे तपाईं अनलाइन व्यापार गर्नुहुन्छ वा पारम्परिक दुकान चलाउनुहुन्छ, कर्मयोगका सिद्धान्तहरू सबैमा लागू हुन्छन्। इमानदारी, निष्ठा, सेवाभाव - यी गुणहरू कुनै पनि युगमा, कुनै पनि टेक्नोलोजीमा आवश्यक छन् ।

हरेक व्यक्तिको आफ्नै अनुपम प्रतिभा छ । हरेक व्यक्तिले समाजलाई केही न केही दिन सक्छ। तपाईंको योगदान सानो होस् वा ठूलो, त्यो महत्वपूर्ण छ। एक मोमबत्तीले पनि अन्धकारलाई हराउन सक्छ। कर्मयोगको सिद्धान्त अनुसार, तपाईंले आफ्नो कर्तव्य पालना गर्नुहोस्। फलको चिन्ता नगर्नुहोस्। राम्रो काम गरिरहनुहोस् । ब्रह्माण्डले तपाईंको हेरचाह गर्नेछ। जसरी सूर्यले बिना कुनै अपेक्षाका सबैलाई उज्यालो दिन्छ, त्यसैगरी तपाईं पनि बिना कुनै अपेक्षाका सबैको भलाइ गर्नुहोस्। यही हो कर्मयोगको सार। यही हो जीवनको सार्थकता। भगवान् श्रीकृष्णले भनेका थिए: "योगः कर्मसु कौशलम्" - कर्ममा कुशलता नै योग हो। तपाईंहरू सबै आफ्नो कर्ममा कुशल बन्नुहोस्। तपाईंहरू सबै योगी बन्नुहोस् । ॐ शान्ति शान्ति शान्तिः। 

श्रोत - सामाजिक सञ्जाल